معرفی جایگاه سازمان یونسکو در ارتباط با مالکیت های فکری (بخش اول)

نویسنده: سعید رنجبر

مقدمه

به مصداق حکمت "وقتی از طوفان به در آمدی، دیگر آنی نیستی که پا به درون طوفان گذاشت" در 12 ژوئن 1941 سران اروپای آسیب دیده از جنگهای جهانی، یعنی انگلستان، فرانسه، و 8 کشور در تبعید، در حالی که اذهان متحدین (ژاپن، آلمان و ایتالیا) به جنگ و پیروزی در آن می اندیشید، طی جلسه ای در قصر سنت جیمز  به دنبال راه حلی که پایان بخش جنگ در این قاره باشد، نتیجتاً با صدور قطعنامه هایی، ضمن ایجاد اتحاد علیه آلمان و ایتالیا و شکست آنها، صلح جهانی (به تعبیر دقیق تر اروپایی) پس از جنگ را اراده کردند. اروپای خسته از جنگ، به این می اندیشید که چطور می تواند ریشه های به وجود آمدن جنگ در خانه خودش را بخشکاند. بر همین اساس و با رجوع به اندیشه های متفکرین، بنای سازمان ملل متحد در 25 آوریل 1945، با هدف ایجاد امنیت و جلوگیری از جنگ نهاده شد. اما از آنجایی که جلوگیری از بروز جنگ تنها با ایجاد یک سازمان میسر نیست، با زیرکی و توجه ملل متحدِ پیروز در جنگ به زمینه های بروز جنگ، و با اعتقاد به این که "چون جنگ  در اذهان مردم به وجود می آید، دفاع از صلح نیز باید در ذهن مردم بنا شود" سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل (یونسکو)  در 16 نوامبر 1945پا به عرصه وجود نهاد.

از طرفی انسانِ تحت فرمان هواهای نفسانی باید به روشی غیر از مبارزه مسلحانه، غرایز خود را برآورده سازد و چه چیز بهتر از تجارت کالا و خدمات. چرا که تجارت، طبقه ای بزرگ را شکل می دهد، دلبسته صلح خارجی و آرامش داخلی و شیفتۀ حکومت پابرجا (هیرشمن، 135:1379) بر همین اساس موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت(گات) در 30 اکتبر 1947 به منظور تسهیل تجارت بین کشورهای عضو پایه ریزی و بعدها به سازمان جهانی تجارت که کنترل کننده بیش از 97 درصد از تجارت جهان است، تبدیل شد. (بزرگی و دیگران، 18:1394)

از آن پس سهم بزرگی از توجه بشر متمدن به تجارت و اقتصاد و رفع موانع پیش روی آن معطوف شده است. اما غرایز بشر در تجارت  هم به دنبال برتری خودخواهانه بوده و هست. همواره کسانی هستند که از گردش سریع و ساده تر کالا و خدمات، متقلبانه و با تجاوز به حقوق سایرین، برتری  غیرمنصفانه و همیشگی برای خود بخواهند. با افزایش سهم فناوری در زندگی بشر، از طرفی توان بشر از تولید محصولات عینی و فیزیکی به محصولات فکری و نامحسوس بدل شده و بازار محصولات فکری به تجارت، رونقی روز افزون بخشیده و از طرفی با استفاده از همان فناوری، بازار تعرض و سوء استفاده و تقلب در آثار فکری داغ شده است . افزایش سرعت حمل و نقل و ورود و خروج کالاها به کشورهای مختلف و خلق ماهواره ها و اینترنت، سهم بزرگی در این رقابت های غیر منصفانه ایجاد کرده که خود می تواند منشاء جنگ تازه ای باشد. به همین دلیل سازمان یونسکو که از جمله اهداف اولیه آن توجه به آموزش و فرهنگ و گسترش علم به منظور ایجاد صلحی پایدار است را ناگزیر ساخته تا در اموری که به صراحت موضوع اساسنامه آن نبوده اما زمینه ساز تحقیر و سوء استفاده از کشورهای ضعیف و نهایتاً بر هم خوردن صلح را به دنبال دارد هم مداخله کند.

از جمله این موارد امور مرتبط با مالکیت های فکری و نقش فناوری های جدید در تعرض به حقوق کشورهای عضو جامعه جهانی، نظیر استفاده از ماهواره ها و نرم افزارهای کامپیوتری است.

بر همین اساس در مقاله حاضر به معرفی جایگاه و نقش سازمان یونسکو در زمینه مالکیت های فکری می پردازیم. در بخش اول ابتدا اهداف و جایگاه سازمان یونسکو به اختصار بیان شده و سپس نحوه اجرای وظایف یونسکو و نقشی که این سازمان در قاعده سازی بین المللی دارد بررسی می شود و در بخش دوم با فرض آشنایی خواننده با حداقل دانش پیرامون مالکیت های فکری، نقش و تلاش های مصداقی سازمان یونسکو در حوزه مالکیتهای فکری ارائه می گردد.

بخش اول- اهداف و روش اجرای وظایف یونسکو

اهداف و جایگاه بین المللی

بررسی و شناخت علل و نحوه رابطه یونسکو با مالکیت های فکری مستلزم درک هدف و جایگاه این سازمان در جهان امروز است. مطابق بند 1 ماده 1 اساسنامه یونسکو، هدف این سازمان این است که با افزایش همکاری میان ملل و به وسیله آموزش، علم و فرهنگ در برقراری صلح و امنیت شرکت جوید. برای رسیدن به این هدف، یونسکو وظایفی را برعهده گرفته و با نگاهی به  بندهای بعدی این ماده در می یابیم که این سازمان در راستای پیشبرد علم و تفاهم متقابل ملت ها با بهر مند شدن از کلیه وسایل ارتباط جمعی با کشورها همکاری می نماید و در این راه هر گونه توافق بین المللی را که ضروری تشخیص دهد، جهت تصویب توسط مقامات داخلی به کشورهای عضو پیشنهاد می کند. به علاوه یونسکو با توسل به حفاظت از میراث بشر که به صورت کتاب، آثار هنری و غیره تجلی یافته است، و از طریق تشویق همکاری میان ملت ها در کلیه شاخه های امور ذهنی و  به واسطه تکوین روش های همکاری بین المللی و امکان دسترسی مردم کلیه کشورها به مطالب چاپ شده، دانش بشری را حفاظت نموده و موجبات بهبود و انتشار آن را فراهم می سازد.

از توجه به  اهداف و وظایف یونسکو و سطح فعلی فعالیتهای آن در جهان ملاحظه می شود که این سازمان به مرور زمان اهداف خود را گسترش داده به طوری که امروزه قدرت نرم از ارکان جدایی ناپذیر یونسکو است و با توجه به اهمیت یافتن مباحث آموزش و پروزش و مباحث فرهنگی و علمی و ارتباطات که همگی در حیطه فعالیت های یونسکو در سراسر جهان است، تردیدی در افزایش قدرت نرم و در نتیجه افزایش نفوذ این سازمان در میان سایر سازمان های بین الدولی تردیدی وجود ندارد. (سعیدآبادی و بختیاری،27:1393)  

لذا و هر چند ظاهراً فعالیتهای یونسکو در دو بخش اصلی الف) فعالیت های اساسی و همیشگی در زمینه پژوهش، مبادله اطلاعات و مدارک و آموزش و ب) برنامه های عملیاتی که برای پاسخگویی به مشکلات کشورهای در حال توسعه در زمینه های آموزش و پرورش، علوم (طبیعی، اجتماعی و انسانی)، فرهنگ و ارتباطات دسته بندی شده (یاری اصطهبانی، 67:1392) اما به لحاظ تعداد اعضاء و دامنه گسترده فعالیت، یونسکو از سایر آژانس های تخصصی سازمان ملل متمایز بوده و امروزه به دلیل نفوذ و قدرت نرمی که این سازمان در میان کشورهای جهان برخوردار شده، می توان ادعا کرد در هر زمینه ای که سازمان های دیگر و کشورهای در حال توسعه ناتوان از مقابله با کشورهای پیشرفته بوده اند، از این سازمان کمک خواسته شده. این رویه به صورتی پیش رفته که در مقاطعی یونسکو عرصه رویارویی کشورهای جهان سوم با کشورهای پیشرفته شده، تا حدی که در موقعیت های خاصی برخی دول نظیر آمریکا و انگلستان از عضویت در این سازمان خارج شده یا تهدید به خروج و قطع پرداخت سهم سرانه مالی کشور خود به منظور اعمال فشار کرده اند.

اگرچه در برخی موارد، نظیر  تلاش های وایپو و یونسکو جهت تهیه پیش نویس معاهده ای بین المللی برای حمایت از فولکلور در سال 1984 از این سازمان هم کاری بر نیامده، ( WIPO Publication No. 913(E) 1999 ) اما در استفاده کشورهای در حال توسعه و سازمان های بین المللی از ظرفیت و توان این سازمان تردیدی وجود ندارد. برای مثال در هفدهمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در پی اعتراضات کشورهای جهان سوم علیه جریان نامتعادل و یکسویه اطلاعات جهانی و لطمه های آن به هویت فرهنگی این کشورها، اعلامیه اصول مربوط به کاربرد ماهواره های پخش مستقیم برنامه های تلویزیونی علی رغم مخالفت شدید دولت آمریکا و دفاع آن کشور از نظریه جریان آزاد اطلاعات، به تصویب رسید و پس از آن نیز طی اجلاس های 18 تا 21 قطعنامه های مهمی در خصوص نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات به تصویب مجمع عمومی یونسکو رسید ونهایتاً به خروج کشورهای آمریکا در سال 1984 و انگلستان در 1985 از این سازمان منجر شد.

قاعده سازی بین المللی

بررسی جایگاه یونسکو در عرصه بین المللی بدون تبیین ساز و کار این سازمان در ایجاد قواعد بین المللی کامل نیست. طبق تقسیمات کلاسیک فعالیت سازمان های بین المللی به 3 دسته قانونگذاری، قضایی و اداری تقسیم می شود. یونسکو به مانند اغلب ارگان های تخصصی، صرفاً صلاحیت شبه قانونگذاری دارد. مطابق ماده یک آیین نامه، توصیه نامه ها به دول عضو و کنوانسیون های بین المللی که در مقام بیان فعالیت تدوین گر این سازمان است، فاقد هر گونه ضمانت اجراست. به عبارت دیگر اصل رضایت اساس فعالیت قاعده سازی یونسکو را تشکیل می دهد. بنابراین اسنادی که سازمان در این راستا منتشر می کند، کاملاً جنبه توصیه خواهد داشت. با توجه به این که وجه افتراق صلاحیت قانونگذاری و شبه قانونگذاری در میزان قدرت اجرایی تصمیمات ناشی از آنهاست، صلاحیت شبه قانونگذاری  یونسکو به تنظیم و اصلاح معاهدات بین المللی (کنوانسیون های بین المللی) و تصویب قطعنامه های قاعده ساز محدود می گردد. بنابراین یونسکو دارای قدرت قانونگذاری در عرصه بین المللی نیست و نمی تواند موازینی را خلق کند که جنبه الزامی داشته باشد و دول عضو آن در صورتی موظف به رعایت مصوبات سازمان هستند که آنها را تصویب کنند یا اقداماتی در جهت ترتیب اثر دادن به آنها اتخاذ کنند. (مرگانپور،88:1377)

قواعد مصوب این سازمان اهداف گوناگونی دارند. برخی رابطه دولتها با یکدیگر را نظم و سامان می دهند و بعضی دیگر متوجه حقوق داخلی کشورهای عضوند. در مورد قواعدی که روابط بین دولتها را نظم می دهد، از واژه کنوانسیون استفاده می شود. بنابراین در یونسکو ارائه موضوع پیشنهادی جهت تنظیم آنها در قالب کنوانسیون یا توصیه نامه بعد از انجام مطالعات مقدماتی صورت می گیرد. (بند 2 ماده 3 آیین نامه توصیه نامه ها و کنوانسیون بین المللی)  ادامه